Οι δύο αυτές έννοιες είναι από τις πιο περίεργες αν κάποιος έχει το θάρρος να τις αντιμετωπίσει σαν δίδυμο. Σαν ερμηνεία είναι απλές έννοιες. Σαν δίδυμο πάλι πριν ασχοληθεί κανείς μαζί τους θα πρέπει να τις βάλει στην σωστή σειρά που είναι οφθαλμοφανές πως πρώτη έρχεται η φυλογένεση (η γέννηση της φυλής και όχι του φύλλου) και ακολουθεί αυτή του όντος.
Φυλογένεση λοιπόν είναι η γέννηση της φυλής. Όχι οι φυλές που κάποιος θα έλεγε πως ξεφύτρωσαν από το πουθενά και όλοι πλέον προσπαθούν να αποδείξουν ποια ήταν αυτή που βγήκε πρώτη. Αν για παράδειγμα η πρώτη φυλή ήταν μια ηλιθίων, σιγά την διεκδίκηση του βραβείου. Αναφέρομαι στην ανθρώπινη φυλή που κατά πως φαίνεται ξεκίνησε από κάποιον μονοκύτταρο οργανισμό και βήμα το βήμα εξελίχθηκε σ’ αυτό που βλέπουμε σήμερα, ένα μάτσο ανθρώπους, κάθε χρωματικής πανσπερμίας και ποιότητας που έχουν σαν κατσαρίδες κυριαρχήσει στον πλανήτη Γη.
Πριν συνεχίσουμε ας δούμε και τον έτερο καππαδόκη, την οντογένεση, τουτέστιν την εξέλιξη του οργανισμού από την γονιμοποίηση του κυττάρου έως την πλήρη εξέλιξή του.
Οντογένεση λοιπόν. Η λέξη που αποτυπώνει τη μοναχική πορεία του κάθε όντος, του κάθε εγώ, του κάθε πλάσματος που είχε την «τύχη» να βρεθεί σε αυτό τον πλανήτη. Μιλάμε για το ταξίδι από το μηδέν –ή καλύτερα, από τη στιγμή της γονιμοποίησης– έως την πλήρη διαμόρφωση του οργανισμού: σώμα, λειτουργίες, συνείδηση (όταν και αν έρθει). Αν η φυλογένεση είναι το κοσμικό σενάριο, η οντογένεση είναι η ατομική σκηνή. Ο καθένας μας κουβαλά μέσα του αυτήν την μικροϊστορία που καθρεφτίζει το μεγάλο έπος του είδους.
Αυτό που κάνει όμως την οντογένεση ενδιαφέρουσα δεν είναι μόνο η βιολογική της διαδρομή –από ζυγωτό σε βρέφος, παιδί, ενήλικα και (αν μας κάτσει) σοφό γέροντα. Είναι ότι μέσα της περικλείει κάτι απείρως πιο βαθύ: την αυτοσυνείδηση. Ο οργανισμός κάποια στιγμή αρχίζει να σκέφτεται, να θυμάται, να κρίνει, να αμφισβητεί. Δεν είναι πια απλώς ύλη που αναπτύσσεται, είναι υποκείμενο. Και τότε, η οντογένεση δεν είναι μόνο η βιολογία του σώματος, αλλά και η προετοιμασία του εαυτού για τον μεγάλο επισκέπτη.
Και εδώ τα πράγματα μπερδεύουν. Γιατί ενώ θα περίμενε κανείς ότι όσο εξελίσσεται το άτομο, τόσο περισσότερο θα συμμετέχει στο γενικό καλό της φυλογένεσης, συχνά συμβαίνει το αντίθετο. Ο καθένας μας είναι τόσο απορροφημένος στην προσωπική του πορεία –στην ατομική επιβίωση, στη δική του δόξα, στο δικό του μικρό σύμπαν– που ξεχνά την αλυσίδα που τον έφερε ως εδώ.
Βάζοντας τις δύο έννοιες δίπλα δίπλα, προκύπτει ένα βαθύ φιλοσοφικό ερώτημα: υπηρετεί η οντογένεση τη φυλογένεση ή το αντίστροφο; Με άλλα λόγια, υπάρχουμε για να διαιωνίσουμε το είδος ή υπάρχει το είδος για να γεννιόμαστε εμείς; Είναι η ανθρωπότητα ο στόχος ή απλώς το σκηνικό της δικής μας μικρής ατομικής ζωής;
Αν είμαστε ειλικρινείς, θα παραδεχτούμε πως ο σημερινός κόσμος μοιάζει να έχει πάρει διαζύγιο από την έννοια της φυλογένεσης. Οι περισσότεροι ζούμε σαν να είμαστε μόνοι μας. Η κοινότητα, το συλλογικό, η συνέχεια της ανθρωπότητας μέσα στον χρόνο έχει ξεθωριάσει μπροστά στην οντολογική μας ιδιοτροπία: ποιο είναι το νόημα της δικής μου ζωής; Τι θα κάνω εγώ; Ποιος είμαι εγώ;
Και αν η οντογένεση είχε κάποτε το ρόλο του αναπόσπαστου κρίκου στην αλυσίδα της ζωής, σήμερα συχνά μετατρέπεται σε απομονωμένη διαδρομή. Αντί να αποτελεί συνέχεια της φυλογένεσης, παρουσιάζεται σαν εξαίρεση από αυτήν. Ίσως αυτό να εξηγεί και τη σύγχρονη υπαρξιακή κρίση: πολλοί νιώθουν ξεκομμένοι από το παρελθόν τους (βιολογικό, πολιτισμικό, συλλογικό) και επιπλέουν σε έναν κόσμο όπου όλα ξεκινούν και τελειώνουν στον εαυτό τους.
Εδώ λοιπόν εμφανίζεται και η τραγική ειρωνεία: ενώ η φυλογένεση είναι αυτό που μας δημιούργησε –το εξελικτικό μας νήμα– είναι επίσης αυτό που παραμελούμε πιο συχνά. Μας ενδιαφέρει περισσότερο τι θα φάμε σήμερα, πώς θα γίνουμε viral, τι θα ανεβάσουμε στο προφίλ μας, παρά η κατανόηση του είδους στο οποίο ανήκουμε. Κι έτσι, μοιάζουμε σαν εκείνους τους εγωπαθείς απογόνους που αρνούνται να αναγνωρίσουν τους προγόνους τους γιατί θεωρούν πως είναι ανώτεροι από τη γενιά που τους γέννησε.
Και όμως, χωρίς αυτούς –χωρίς τα κύτταρα, τις σπηλιές, τα εργαλεία από πέτρα, τα αδέξια πρώτα λόγια του ανθρώπου– δεν θα ήμασταν εδώ. Η φυλογένεση είναι ο προθάλαμος της ύπαρξής μας. Η οντογένεση είναι απλώς η προσωπική μας πλοήγηση μέσα σ’ ένα καράβι που χτίστηκε αιώνες πριν.
Αν θέλαμε να στοχαστούμε βαθύτερα, θα λέγαμε πως η μεγαλύτερη πρόκληση σήμερα δεν είναι να διαλέξουμε ανάμεσα στις δύο έννοιες. Είναι να ξαναβρούμε την ισορροπία ανάμεσά τους. Να μάθουμε να βλέπουμε την προσωπική ζωή όχι ως ξέκομμα αλλά ως συνέχεια. Και να αντιληφθούμε πως κάθε κύτταρο που γονιμοποιείται, κάθε νέο ον που γεννιέται, κουβαλάει μέσα του όχι μόνο το DNA της ατομικότητας αλλά και το αρχείο της φυλής.
Αυτό το αρχείο είναι πολιτισμός, ιστορία, βιολογία, συλλογική μνήμη. Είναι η σιωπηλή φωνή που μας υπενθυμίζει πως δεν είμαστε μοναδικοί στο σύμπαν, αλλά μέρος ενός συνεχούς νήματος ύπαρξης. Η οντογένεση γίνεται έτσι όχι απλώς μια βιολογική διεργασία, αλλά ένα ηθικό χρέος: να ζήσεις γνωρίζοντας από πού ήρθες και πού ενδέχεται να οδηγήσεις αυτό που σε γέννησε.
Αυτό όμως που οδηγεί τελικά την πορεία είναι όπως ανέφερα προηγουμένως η επισυνείδηση που φιλοξενείται στην ύπαρξη του όντος. Η συνείδηση είναι η απάντηση του όντος στην δυνατότητα φιλοξενίας του μεγάλου επισκέπτη, του Ανώτερου Εαυτού, του Υπερουσιαστικού Εγώ.
Ίσως τελικά η σχέση φυλογένεσης και οντογένεσης να είναι μια από τις πιο παραγνωρισμένες αλήθειες της ζωής. Μια διπλή προέλευση – συλλογική και ατομική. Σαν δύο νήματα που πλέκουν τη συνείδηση του ανθρώπου: το μεγάλο και το μικρό, το παγκόσμιο και το εσωτερικό, το αιώνιο και το εφήμερο. Η κατανόηση αυτής της σχέσης δεν απαιτεί επιστημονική κατάρτιση, αλλά ταπεινότητα και φαντασία. Να φανταστείς πως δεν είσαι μόνος. Πως κουβαλάς εντός σου την ιστορία της ανθρωπότητας και, μαζί της, την ευθύνη να μην την σπαταλήσεις.
Και υπάρχει ακόμα μια υπόδειξη. Ο θάνατος του όντος ίσως προδικάζει πως κάποια στιγμή υπάρχει η δυνατότητα να θανατωθεί και η φυλή. Είτε αυτό είναι ατύχημα (δυσάρεστη εξέλιξη), είτε αρρώστια (τυχαία ή προμελετημένη) ή το καλύτερο έχοντας ολοκληρώσει τον σκοπό της γένεσης.
Κλείνοντας να επαναλάβω πως η μελέτη της φυλογένεσης και της οντογένεσης είναι ταυτόχρονα βιολογική και υπαρξιακή. Μας προσκαλεί να δούμε την ανθρώπινη ύπαρξη όχι ως δεδομένη αλλά ως το προϊόν μιας αλυσίδας αβεβαιότητας, εξέλιξης και θαυμασμού. Το γεγονός ότι ο άνθρωπος υπάρχει είναι επιστημονικά εξηγήσιμο, αλλά παραμένει φιλοσοφικά μυστηριώδες. Σε έναν κόσμο που συχνά βραβεύει το προφανές και το επικίνδυνα απλοϊκό, ίσως το να ξανακοιτάξουμε τις ρίζες μας να είναι μια αναγκαία πράξη επίγνωσης.
Υ.Γ. Δεν ξέρω αν αντιληφθήκατε το μικρό μυστικό που κρύβεται από όλα όσα κατέγραψα. Ο άνθρωπος σαν πληροφορία παραδίνεται την στιγμή του θανάτου του στα αρχεία της φυλής. Αυτοί που γεννιούνται σήμερα δεν προέρχονται από πληροφορίες μόνο της εποχής του Νεάντερταλ. Κουβαλάνε και τις πληροφορίες αυτών που πέθαναν εχθές. Εσείς τι πληροφορίες θα δώσετε στην φυλή για τα δισέγγονά σας;